کجا اسراف می‌کنیم؟ بررسی تفاوت اسراف و تبذیر

چکیده‌ای از درس اخلاق آیت‌الله ناصری: پرهیز از اسراف در مهمانی‌ها و خریدهای غیرضروری

 در دعای مکارم‌الاخلاق، حوزه امام سجاد (ع) از خداوند خواستار دوری از اسراف شده‌اند. اسراف به معنای مصرف بی‌رویه منابع است و در قرآن، اسراف‌کنندگان برادران شیطان معرفی شده‌اند. اسراف یعنی مصرف بیش از حد مجاز و تبذیر به معنای مصرف نابجا و بی‌دلیل است. امام صادق (ع) و امام علی (ع) همواره بر مصرف صحیح مال و کمک به نیازمندان تأکید داشته‌اند.

مرحوم آیت‌الله محمدعلی ناصری، از اساتید برجسته اخلاق حوزه، در یکی از دروس اخلاق خود به موضوع «پیامدهای اسراف در زندگی انسان» پرداخته‌اند که متن آن در ادامه می‌آید:

امام سجاد علیه‌السلام در دعای مکارم‌الاخلاق از خداوند می‌خواهند که ایشان را از زیاده‌روی و اسراف حفظ نماید: «وَ امْنَعْنِی مِنَ السَّرَفِ». اسراف و ولخرجی از گناهان کبیره در دین اسلام محسوب شده و بر اساس آموزه‌های دینی، اجتناب از آن ضروری است.

در این نوشتار، مفاهیم اسراف، تبذیر و تمایزات آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد و چگونگی برخورد با این رفتارهای ناپسند در آیات قرآن و روایات تحلیل می‌شود.

تعریف اسراف

اسراف در لغت به معنای تجاوز از حد و اندازه تعیین شده است. در اصطلاح شرعی، اسراف به مصرف بیش از حد نیاز در زمینه‌های گوناگون زندگی، از جمله خوردن، آشامیدن، سخن گفتن و حتی ادعاهای بی‌اساس اطلاق می‌شود. اسراف تنها به مسائل مالی و مصرفی محدود نمی‌شود و در ابعاد مختلف زندگی انسان‌ها قابل مشاهده است. به عنوان مثال، بیان سخنانی فراتر از شأن و جایگاه فرد نیز نوعی اسراف محسوب می‌گردد.

پیوند اسراف با شیطان

در قرآن کریم، خداوند متعال می‌فرماید: «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ» (اسراء: ۲۷). این آیه به روشنی نشان می‌دهد که اسراف‌کنندگان به نوعی با شیطان همراه و هم‌رتبه هستند. همان‌طور که شیطان از حدود الهی و نعمت‌های پروردگار تجاوز کرد و آن‌ها را در مسیر نادرست به کار گرفت، افراد مسرف نیز چنین رفتاری از خود نشان می‌دهند. تخطی از مرزهای الهی در بهره‌مندی از نعمت‌ها و امکانات، انسان را در جایگاه برادر شیطان قرار می‌دهد.

تفاوت‌های اسراف و تبذیر

میان اسراف و تبذیر تفاوت‌های اساسی وجود دارد. اسراف به معنای مصرف بیش از مقدار لازم و مجاز است. برای نمونه، تهیه غذای بیش از حد مورد نیاز در یک مهمانی، مصداق اسراف است. در مقابل، تبذیر به معنای مصرف بی‌جا و غیرضروری مال است. به عنوان مثال، صرف هزینه برای اموری که هیچ ضرورت عقلانی یا شرعی ندارند، تبذیر محسوب می‌شود. بنابراین، در اسراف، اصل اجازه مصرف وجود دارد، اما مقدار مصرف از حد تعیین‌شده فراتر می‌رود؛ در حالی که در تبذیر، اساساً نیازی به آن نوع مصرف وجود ندارد و به همین دلیل، عملی نادرست و حرام تلقی می‌گردد.

اسراف در قرآن و سرگذشت فرعون

در آیه ۸۳ سوره یونس در قرآن کریم آمده است: «وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِی الْأَرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ» (یونس: ۸۳). خداوند در این آیه، فرعون را به عنوان یکی از اسراف‌کنندگان معرفی می‌کند. دلیل این لقب، تجاوز او از حدود الهی و ادعای خدایی بود. در واقع، حد الهی برای فرعون، بندگی خداوند بود، اما او از این حد فراتر رفته و خود را خدا نامید. در ادامه، خداوند سه ویژگی مهم فرعون را برمی‌شمارد: مسرف، ظالم و کافر. اسراف فرعون، زمینه‌ساز ظلم و کفر او شد، زیرا در پی این زیاده‌روی، حق را نادیده گرفت و به گمراهی کشیده شد.

حتی در سخاوت و بخشش نیز اسراف جایز نیست. خداوند به انسان‌ها دستور داده است که دارایی‌های خود را به اندازه و در جای مناسب صرف کنند. اگر فردی در جایی که نیازی نیست، پول خرج کند، این عمل نیز نوعی اسراف به شمار می‌رود. بنابراین، حتی در کمک به دیگران نیز باید با دقت عمل کرد و از هرگونه اسراف اجتناب نمود.

روایت امام صادق علیه‌السلام درباره اسراف

ابان بن تغلب نقل می‌کند که هنگامی که به محضر امام صادق علیه‌السلام رسید، حضرت فرمودند: «یا أبان أَتَرَی اللهَ أَعْطَی مَنْ أَعْطَی مِنْ کرَامَتِهِ عَلَیهِ وَ مَنَعَ مَنْ مَنَعَ مِنْ هَوَانٍ بِهِ عَلَیهِ لَا وَ لَکنَّ الْمَالَ مَالُ اللَهِ یضَعُهُ عِنْدَ الرَّجُلِ.» (کافی، ج ۴، ص ۱۰۰)

امام صادق علیه‌السلام در این حدیث تأکید می‌فرمایند که ثروت در حقیقت متعلق به خداوند است و انسان‌ها تنها امانت‌داران آن هستند. خداوند این مال را به انسان‌ها می‌سپارد تا آن را به درستی و در مسیر صحیح مصرف نمایند و در این مصرف، باید به اندازه و محل مناسب توجه داشته باشند. حضرت همچنین متذکر می‌شوند که مصرف مال باید متعادل و به اندازه باشد و هرگونه تجاوز از این حد، به اسراف منجر خواهد شد.

قارون، یکی از شخصیت‌های مشهور در تاریخ بنی‌اسرائیل، نمونه‌ای از فردی است که به دلیل اسراف و تکبر، از راه راست منحرف گردید. او از خویشاوندان حضرت موسی علیه‌السلام بود و خداوند علم کیمیا را به او آموخته بود، اما پس از مدتی از حضرت موسی جدا شد و در مسیر فساد و کفر گام برداشت. در برخی روایات آمده است که تنها کلیدهای گنج‌های قارون را یازده تا بیست و پنج شتر حمل می‌کردند. او ثروت بی‌شماری داشت، اما این ثروت به عنوان یک امتحان الهی برای او قرار داده شده بود. لازم به ذکر است که ثروت، لزوماً نشانه محبت ویژه خداوند به فرد نیست و همواره به عنوان یک آزمون برای انسان‌ها مطرح می‌شود.

مسئولیت ثروتمندان در قبال فقرا

حضرت علی علیه‌السلام در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «إنّ اللّهَ فَرَضَ فی أَموالِ الأغنیاء أقوات الفُقراء…» (نهج‌البلاغه، حکمت ۴۰۳). در این سخن گهربار، حضرت علی علیه‌السلام تأکید می‌فرمایند که دارایی ثروتمندان، در واقع متعلق به خداوند است و باید برای تأمین نیازهای فقرا مورد استفاده قرار گیرد. خداوند در قرآن کریم، فقرا را عائله خود معرفی کرده و ثروتمندان را وکلای خویش دانسته است. بنابراین، بر ثروتمندان واجب است که از اموال خود به نیازمندان کمک کنند. متأسفانه، برخی از ثروتمندان تصور می‌کنند که اموالشان نتیجه تلاش شخصی آن‌هاست و از این دیدگاه خداوند ناخشنود است.

در ادامه روایت امام صادق علیه‌السلام آمده است که اگر انسان، مازاد بر نیاز خود را به فقرا انفاق کند، مصرف مابقی برای او حلال خواهد بود؛ در غیر این صورت، هرگونه مصرفی برای او حرام تلقی می‌گردد.

در آیه ۳۱ سوره اعراف آمده است: «کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا…» (اعراف: ۳۱). خداوند در این آیه به انسان‌ها دستور می‌دهد که در خوردن و آشامیدن اسراف نکنند. به عنوان مثال، اگر فردی برای ده مهمان، سی نوع غذا تهیه کند و پس از پایان مهمانی، باقی‌مانده غذا را دور بریزد، این عمل مصداق بارز اسراف است. بنابراین، در تمامی جوانب زندگی باید از اسراف پرهیز نمود.

در آیه ۳۲ سوره زخرف نیز آمده است: «نَحْنُ قَسَمْنَا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا…» (زخرف: ۳۲). خداوند در این آیه به انسان‌ها یادآوری می‌کند که معیشت و نعمت‌های دنیوی را بین آن‌ها تقسیم کرده است و این تقسیم‌بندی، ابزاری برای امتحان و آزمایش آن‌هاست. هر فرد باید در برابر آنچه که خداوند به او عطا کرده است، مسئولیت‌پذیر باشد و از هرگونه اسراف در مصرف آن‌ها خودداری نماید.